महात्मा ज्योतिबांं फुले मराठी निबंध | Mahatma jyotiba phule essay in marathi

निबंध 1

नमस्कार मित्र-मैत्रिणींनो आज आपण महात्मा ज्योतिबांं फुले मराठी निबंध बघणार आहोत. चला तर मग सुरूवात करूया निबंधाला.

थोर क्रांतिकारक विचारवंत व आदयसुधारक महात्मा ज्योतिबा फुले यांचा जन्म पुणे येथे १८२७ साली झाला. त्यांनीच महाराष्ट्रात सुधारणेची पुरोगामी परंपरा सुरू केली. वर्तमानात आपल्या भोवताली समाजात आढळणाऱ्या उणिवा, दोष, त्रुटी पाहून भविष्यात त्यावर मात करण्यासाठी मार्ग शोधून काढणारा आणि त्या मार्गावर अगदी एकाकी पण बेधडकपणे वाटचाल करणाराच खरा समाजसेवक, समाजहितचिंतक बनू शकतो.

याचा प्रत्यय महात्मा ज्योतिबा फुले यांच्या जीवनचरित्रातून येतो. नवव्या वर्षी वैधव्य आल्यामुळे वपन करून विद्रूप करण्यात आलेल्या गुरुकन्येला पाहून ज्योतिबांंच्या मनाला धक्का बसला. या आपल्या भगिनीसाठी काहीतरी करायलाच हवे हे त्यांच्या मनाने घेतले. असे कृत्य करायला 'धर्माची आज्ञा' हे एकटेच कारण असते, हे त्‍यांच्‍या गुरूंच्या तोंडून प्रत्‍यक्ष ऐकल्‍यावर, तेव्‍हा त्‍यांनी आपल्या धर्माविषयी सत्यशोधन करायचेच असा पक्‍का निर्णय त्‍यांनी तरूण वयात घेतला.

Mahatma jyotiba phule essay in marathi

पुण्यात बुधवारवाड्यात पुण्याचे कलेक्टर रॉबर्टसन यांनी शाळा काढली होती. जोतिबा त्या शाळेत जाऊ लागले. तेव्हा त्यांच्या वडिलांचा गोविंदराव फुले यांचा ज्योतिबांंच्या शिक्षणाला सहमत नव्‍हते. ज्योतिबांंनी इंग्रजीबरोबरच संस्कृतचेही अध्ययन केले. त्यांचे विचार हे सुरुवातीला बंडखोरीचे होते.

त्यांनाही इतरांप्रमाणे इंग्रजांशी लढण्यासाठी शस्त्रविदया शिकावी असे वाटत होते, पण त्याच वेळी आपल्या समाजातील जातिभेद, अज्ञान आणि स्त्रियांच्या वाट्याला येणारी दुर्दशा त्यांना अस्वस्थ करत होती. त्यांनी इतर धर्मांचा तौलनिक अभ्यास केला. त्यांपैकी ख्रिस्ती धर्मातील माणुसकीची वागणूक, सेवा, समानता या गोष्टींचे त्यांना विशेष आकर्षण वाटले. येथेच ज्योतिबांंना आपल्या कार्याचा मार्ग सापडला आणि तो कृतीत आणण्यास त्यांनी सुरुवात केली.

समाजातील विशेषतः स्त्रियांमधील अज्ञान दूर करण्यासाठी त्यांनी जोगेश्वरीच्या बोळातील चिपळूणकरांच्या वाड्यात १८४८ साली पहिली मुलींची शाळा काढली. मुलींना शिकवण्यासाठी स्त्री शिक्षिका म्हणून त्यांनी आपल्या पत्नीला सावित्रीबाईंना तयार केले. स्त्रीशिक्षणाच्या आग्रही प्रयत्नामुळे समाजाचा प्रचंड रोष या पतिपत्नीला सहन करावा लागला. ज्योतिबांंच्या वडिलांनी ज्योतिबांंना व सावित्रीबाईंना घराबाहेर काढले.

नंतर ज्योतिबांंनी मीठगंज भागात १८५१ साली दलित वस्तीत मुलींसाठी शाळा काढली. मागासलेल्यांना सुधारायचे तर त्यांच्यामध्येच जाऊन राहिले पाहिजे, म्हणून त्यांनी आपले घर बदलले. दलितांना पाण्याची व्यवस्था व्हावी म्हणून आपल्या घरातील हौद सर्वांना खुला केला. समाजातील उच्चवर्णीयांतील स्त्रियांवर होणारे अत्याचार पाहून या अभागी स्त्रियांसाठी त्यांनी १८६३ साली 'बालहत्याप्रतिबंधक गृह' सुरू करून अशा स्त्रियांना आश्रय दिला.

ज्योतिबांं हे कर्ते सुधारक होते. अशाच एका अडलेल्या स्त्रीला आश्रय देऊन तिच्या मुलाला ज्योतिबांंनी दत्तक . घेऊन सांभाळ केला ते निर्भय वृत्तीचे होते. त्‍यामुळे आलेल्‍या संकटाना त्‍यांनी मोठ्या धैर्याने तोंड दिले. शेतकऱ्याच्या पोशाखात ते 'ड्युक ऑफ कॅनॉट' यांच्या भेटीला गेले. शेतकऱ्यांच्या अडचणी, शेतकऱ्यांचे प्रश्न त्यांनी समजावून घेतले होते व त्याबाबतची त्यांची परखड मते त्यांच्या शेतकऱ्याचा असूड' (१८८३) या पुस्तकात व्यक्त झाली आहेत.

अनिष्ट रूढी-परंपरांविरुद्ध आयुष्यभर ते झगडत राहिले, त्यासाठी त्यांनी १८७३ साली 'सत्यशोधक समाज' स्थापन केला. हजारो अनुयायी घडवले. विदया, सत्य आणि सत्शील यांचाच सदैव आग्रह धरला. म्हणूनच जनतेने स्वयंस्फूर्तीने त्यांना 'महात्मा' म्हणून गौरविले. जोतिबा फुले यांनी समाजाला सत्य आणि समता या तत्त्वांचा सक्रिय संदेश दिला व २७ नोव्हेंबर १८८९ साली त्यांच्या लाडक्या जनतेचा त्यांनी निरोप घेतला. ज्योतिबांं गेले, पण त्यांच्या महान कार्याने ते अमर झाले.

महत्‍वाचे मुद्दे :

समाजातील त्रुटी जाणून त्यावर मात करण्याचा निर्धार
सर्व धर्माचा तौलनिक अभ्यास
इंग्रजीचे अध्ययन
मुलींसाठी शाळा
पीडित महिलांना आश्रय
निर्भयता
प्रत्यक्ष कृतीने विरोध
सत्यशोधक समाजाची स्थापना
सत्य व समता हा संदेश दिला
सतत समाजाचाच विचार केला.

निबंध 2

महात्मा ज्योतिबा फुले हे उच्चकोटीचे मानवतावादी समाजसुधारक होते. संपूर्ण आयुष्यभर त्यांनी केवळ मानवाच्या हिताचा विचार केला. जीवनात सत्याचा मूलमंत्र काया-वाचा-मने जपणाऱ्या, ज्योतिबांंचा जन्म १८२७ साली गोऱ्हे यांच्या घरात झाला. बालवयातच आईच्या मायेचे छत्र हरपलेल्या जोती नावाच्या बालकाला गोविंदराव फुले यांनी मोठ्या प्रेमाने वाढवले.

शाळेत घातले. त्‍‍‍‍यांंना इंग्रजी शिक्षणाचे वेध लागले होते. मार्गात अनंत अडचणी आल्या, तरीही त्‍‍‍‍यांंनी इंग्रजी शालान्त शिक्षण पूर्ण केले. ज्ञान ही एक शक्ती आहे,' अशी ठाम श्रद्धा बाळगणाऱ्या ज्योतिबांंनी आपल्या यासंबंधीच्या विचारांचा सारांश सूत्रबद्ध पद्धतीने असा सांगितला आहे -

"विदयेविना मति गेली। मतीविना नीति गेली।। नीतिविना गति गेली। गतीविना वित्त गेले।। इतके अनर्थ एका अविदयेने केले." जोतिबा फुले हे 'कर्ते सुधारक' होते. समाजातील शूद्र, अतिशूद्र, शेतकरी आणि स्त्रिया यांना दास्यातून मुक्त करायच्या हेतूने प्रेरित होऊन ज्योतिबांंनी पत्नीला सावित्रीबाईंना सुशिक्षित केले आणि त्यांच्याकडे विदयार्थिनींच्या अध्यापनाचे काम सोपवले. ज्योतिबांं व सावित्रीबाई यांचे ज्ञानदानाचे हे सत्र अविरत चालू राहिले.

त्या काळी हिंदूंच्या उच्च जातींमध्ये विधवेचा पुनर्विवाह निषिद्ध मानला जात होता. वपन न केलेली विधवा ही अपवित्र स्त्री मानली जात असे. विधवांच्या केशवपनाची ही अमानुष चाल बंद व्हावी, म्हणून जोतिबांनी चळवळ उभी केली. बालहत्याप्रतिबंधकगृहाची स्थापना केली. स्त्रियांप्रमाणे अस्पृश्यांसाठीही जोतिबांनी बहुमोल सेवाकार्य केले.

सार्वजनिक पाणवठ्यावरही दलितांचे पाण्यासाठी होणारे हाल पाहून त्यांनी त्यांच्यासाठी आपल्या घरचा पाण्याचा हौद खुला केला. १८७३ मध्ये फुले यांनी 'सत्यशोधक समाजा'ची स्थापना केली. सर्व धर्मांचे व जातींचे नागरिक या सत्यशोधक समाजाचे सदस्य व्हावेत, अशी त्यांनी योजना केली होती.

जोतिबा फुले यांनी मौलिक विचारप्रवर्तक पुस्तके लिहिली. समाजातील पीडित श्रमिकांच्या विदारक आर्थिक स्थितीचा ज्योतिबांंनी बारकाईने अभ्यास केला आणि त्याचे उत्कृष्ट चित्र त्यांनी आपल्या 'शेतकऱ्याचा असूड' या पुस्तिकेत रेखाटले आहे. शेतकऱ्यांची स्थिती बदलण्‍यासाठी चांगले उपाय या लेखांतून सांगीतले आहेत. १०० वर्षांपूवी लिहिलेले हे मौलिक विचार आजच्या ग्रामीण अर्थव्यवस्थेलाही बऱ्याच प्रमाणात लागू पडतात.

ज्योतिबांंनी आपल्या जीवनातील प्रत्येक क्षण समाजासाठी वेचला आणि म्हणूनच लोकांनी त्यांना 'महात्मा' असे यथार्थपणे गौरवले.

महत्‍वाचे मुद्दे :

एक थोर समाजसेवक
जन्म
शिक्षण
महात्मा फुले समाजसेवकांचे अग्रणी
परंपराग्रस्त समाजाला जागृत करण्याचे जोतिबांचे प्रयत्न
'आधी केले मग सांगितले' या उक्तीप्रमाणे फुले यांचे आचरण
स्त्री-शिक्षणाला प्राधान्य
मुलींसाठी शाळा
मनुस्मृतीवर घणाघाती हल्ला
शेतकऱ्यांबद्दल कळकळ
त्यांचे जीवनमान सुधारण्यासाठी प्रयत्न
खेडे हा त्यांच्या सुधारणावादाचा केंद्रबिंदू
शिक्षणाला प्राधान्य
शिक्षण हे समाजसुधारणेचे प्रवेशद्वार
फुले यांचे समग्र विचार

निबंध 3

मराठी मातीनं ज्या असंख्य समाजसुधारकांना जन्म दिला, त्यांपैकी महात्मा जोतिराव फुले यांचं नाव सुवर्णाक्षरात कोरावं लागेल. आज दलित, मागासवर्गीय व स्त्रिया यांच्या उन्नतीसाठी शासनाकडून क्रांतिकारक पाउलं टाकली जात आहेत. परंतु याची मुहूर्तमेढ १९ व्या शतकातच आपल्या महाराष्ट्रात समाजसुधारक जोतिरावांनी रोवली होती.

वर्णव्यवस्थेचा पगडा असलेल्या तत्कालीन समाजात जोतिरावांनी एका मागासवर्गीय कुटुंबात जन्म घेतला. सातारा जिल्ह्यातल्या 'कटगुण'गावी १८२७ साली !विद्येचं वारंसुद्धा न लागलेल्या कुटुंबात जन्मल्यामुळे जोतिबांना शिकण्यासाठी धडपडावं लागलं. म्हणून की काय सर्वांगीण सुधारणेचे प्रवेशद्वार असलेल्या शिक्षणाची गंगा समाजाच्या सर्व थरांत नेण्याची जिद त्यांनी अंगी धरली. मुलींसाठी शाळा काढण्याचं सर्वप्रथम धाडस जोतिबांनी केले... त्यासाठी स्वतः - बेघर' झाले. त्यांच्या पत्नी सावित्रीबाईनी त्यांना साथ दिली.

निराधार बाल-विधवांचे जोतिबा कैवारी बनले. एवढंच नाही तर त्यांनी विधवा-विवाह घडवून आणले. मानवतेला काळिमा फासणारी विधवांच्या केशवपनाची पद्धत बंद करण्याचा त्यांनी प्रयत्न केला. अस्पृश्यतेच्या रूपानं समाजाला लागलेला कलंक धुऊन काढण्यासाठी स्वत:च्या घरातील हौद जोतिबांनी अस्पृश्यांना खुला केला. सत्य व समता यावर आधारित न्याय व हक्कांसाठी जोतिबांनी २४ सप्टेंबर १८७३ रोजी 'सत्यशोधक समाजा'ची स्थापना केली.

मानवता म्हणजे माणुसकी ! माणसाने माणसाशी माणसासारखे वागणे म्हणजेच मानवताधर्म ! ह्या मानवताधर्माच्या शिकवणीची संजीवनी अमानवी रूढींच्या शंखलांनी जखडलेल्या समाजास जोतिबांनी प्रथम दिली. या कामी त्यांनी उभं आयुष्य वेचलं. त्याची मधुर फळं आज समाजाला चाखायला मिळत आहेत.

मागासवर्गीयांना समाजात ताठ मानेनं जगता येतंय, स्त्री अबला राहिली नसून सबला बनली आहे, अस्पृश्यता नष्ट झाली आहे...

पण या सुधारणा घडवण्यात जोतिबांना सिंहाचा वाटा द्यावा लागेल. मानवतेच्या ह्या थोर उपासकानं जणू- . । 'सर्वेऽपि सुखिनः सन्तु । सर्वे सन्तु निरामयाः ॥' या अर्थाच ज्ञानदेवांचं पसायदान वास्तवात आणण्यासाठी आपलं जीवन खर्ची घातलं.

म्हणून आज म्हणावंसं वाटतं, या सुधारणांचं नेत्रसुख अनुभवण्यासाठी.. आनंदोत्सव साजरा करण्यासाठी...जोतिबा, तुम्ही आज हवे होतात !...

निबंध 4

'सत्य' हेच मानवी जीवनाचे श्रेष्ठ मूल्य आहे, असा विचार 'अखंडा'तून देणारे महात्मा फुले हे १९ व्या शतकातील सामाजिक क्रांतीचे अग्रदूत होते. परंपरागत जातिव्यवस्था, गुलामगिरी, अज्ञान यांविरुद्ध बंड करणारे पहिले कृतिशील समाजसुधारक होते. अस्पृश्यता निर्मूलन, स्त्रीशिक्षण, शेतकऱ्यांच्या प्रश्नांना फोडलेली वाचा, या कार्यामुळे त्यांना ‘महात्मा' ही पदवी जनतेने अर्पण केली होती.

या महात्मा फुलेंचा म्हणजेच ज्योतीराव गोविंदराव फुलेंचा जन्म १८२७ मध्ये झाला. पंतोजींच्या शाळेत प्राथमिक शिक्षण पूर्ण करून मिशनरी शाळेत त्यांनी माध्यामिक शिक्षण पूर्ण केले. 'त्यानंतर लहुजीबुवांकडे तालमीत त्यांना अनेक क्रांतिकारक विचारांचा लाभ झाला.

त्या काळातील सामाजिक परिस्थिती, विशेषत: शेतकरी व स्त्रियांची दुःस्थिती त्यांना अस्वस्थ करत होती. त्यातच एका उच्चवर्णीय मित्राच्या लग्नात त्यांना अपमान सहन करावा लागला. त्यामुळे फुले अधिकच विचारी बनले. १८४८ मध्ये त्यांनी शूद्रातिशूद्रांसाठी मुलींची पहिली शाळा काढली. व सामाजिक क्रांतीचे पहिले पाऊल टाकले.

शूद्रादिकांना शिक्षणदान करण्याचे व्रत घेतल्याने पत्नीसह त्यांना गृहत्यागही करावा लागला. तरीही त्यांनी आपले स्त्रीशिक्षणाचे कार्य चालू ठेवले. १८५१ मध्ये पुण्यात चिपळूणकरांच्या वाड्यात व रास्ता पेठेत त्यांनी मुलींच्या शाळा काढल्या.

त्यांच्या या शैक्षणिक कार्याचा मे. कँडी यांच्या अध्यक्षतेखाली सरकारी विद्या खात्याकडून सत्कार झाला. त्यामुळे प्रोत्साहित होऊन त्यांनी १८५१ मध्ये रात्रीच्या शाळेची स्थापना केली. परंतु रूढीमुळे अंध झालेल्या भारतीय समाजाला हे ज्ञानार्जन फारच झोंबले. त्यांनी या महात्म्यावर मारेकरी घालून त्यांची हत्या करण्याचा प्रयत्न केला, पण त्या मारेकऱ्यांची असा लाभला जिव्हाळा. की पाषाणाची फुले झाली! - अशी अवस्था झाली. मारेकरी म. फुलेंचे भक्त बनले.

यानंतर त्यांनी आपली दृष्टी सामाजिक प्रश्नांकडे वळवली. विधवाविवाह, पुनर्विवाहास मदत करण्याचे काम हाती घेतले. बालहत्या प्रतिबंधक गृहाची स्थापना केली. अस्पृश्यांचे पाण्यासाठी होणारे हाल पाहून घरचा हौद अस्पृश्यांसाठी १८६८ मध्ये खुला करून दिला. म. फुलेंची वाङ्मयीन सेवा फार मोठी आहे. “शिक्षण हा माणसाचा तिसरा डोळा आहे,' हे पटवून देण्यासाठी 'तृतीय रत्न' हे नाटक लिहिले. 'गुलामगिरी', 'सार्वजनिक सत्य धर्म', 'मानव्याची आस' असे मानवतावादी साहित्य निर्माण केले.

जातिव्यवस्थेच्या मुळावर प्रहार केला. १८७३ साली कष्टकरी समाजातील सर्व लोकांना बंधमुक्त करून त्यांना आपले नैसर्गिक अधिकार निःशंकपणे भोगण्यास समर्थ बनविण्यासाठी 'सत्यशोधक समाजाची' स्थापना केली. शेतकरी हाच या देशाचा पोशिंदा आहे या भूमिकेतून 'शेतकऱ्यांचा आसूड' लिहिला. अशा प्रकारे शंभर वर्षांपूर्वी म. फुलेंनी सहकाराचा कृतिशील पुरस्कार केला. कृषि-औद्योगिकरणाचा, शेतीच्या अत्याधुनिकीकरणाचा आग्रह धरला.

स्वतः यशवंतासारखा दत्तक पुत्र घेतला. आपल्या मृत्यूपत्रात सर्व इस्टेट दत्तक पुत्राला बहाल केली. त्याने आपल्या कार्याचा वारसा चालवावा अशी इच्छा व्यक्त केली. दत्तक पुत्राचे आचरण योग्य नसल्यास त्यास इस्टेट न देता, शूद्र समाजातील लायक मुलाला द्यावी असेही नमूद केले.

२८ मे १८९० साली या सामाजिक चलवळीच्या अध्वयूंची प्राणज्योत मालवली. म. गांधींनी ज्यांना 'खरा महात्मा' म्हणून भूषविले, स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांनी 'समाज-क्रांतिकारक', डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना गुरुस्थानी मानून 'भारतीय सामाजिक क्रांतीचे जनक', 'भारतातील सामान्य जनतेच्या नवयुगाचा प्रेषित' म्हणून गौरव केला, असे हे ज्योतिराव फुले एक महान ध्येय आहे, स्वप्न आहे.

लोकशाही ही मानवी समानतेवर, बंधुतेवर आणि व्यक्तिस्वातंत्र्यावर अधिष्ठित असली पाहिजे. जसजसे मानवी समानतेचे तत्त्व भारतीय समाजाच्या अंगी बाणेल तसतशी भारतीय लोकशाही अभेद्य व अभंग होईल. ज्योतीरावांचे मानवतावादाचे, सर्वधर्म समभावाचे स्वप्न साकार होईल.

निबंध 5

थोर समाजसुधारक : महात्मा ज्योतिबा फुले

१९ व्या शतकातील एक महान संत, बहुजन समाज आणि पददलित जनतेचे पहिले उद्धारकर्ते. स्त्रियांना मानाची वागणूक आणि शिक्षण देऊन त्यांना सबल बनविण्याचा प्रथम प्रयत्न करणारी एक महान व्यक्ती. २० फेब्रुवारी १९२७ रोजी जन्मलेले बालक पुढील वीस, पंचवीस वर्षांत साऱ्या महाराष्ट्रातील विद्वानांना उच्चभू लोकांना, उच्चवर्णीयांना एक नवीन दिशा दाखवील, एक सामाजिक क्रांती घडवेल, असे स्वप्नातही कोणाच्या आले नसेल.

ज्योतिबा फुले यांचे संपूर्ण जीवन दीन-दुबळ्यांच्या, रंजल्या-गांजलेल्याच्या उद्धारासाठी निरंतर व्यतीत होत होते. महाराष्ट्रातील अनेक समाजसुधारकांच्या सामाजिक क्रांतीपुढे ज्योतिबांनी घेतलेला ध्यास हा श्रेष्ठ ठरत होता, त्यांचे नाव अग्रगणी घेतले जात होते. आजूबाजूच्या प्रसंगातून-वेगवेगळ्या त्यांना जाणवलेल्या घटनांतून ज्योतिबांना कळून चुकले की भारतीय समाजातील असे कितीतरी घटक आहेत ज्यांना साधे माणुसकीचेही अधिकार मिळत नाहीत.

प्राण्यांना-जनावरांना ज्या ममतेने वाढवले जाते, तसे या अस्पृश्य समजल्या जाणाऱ्या मानवजातीला अगदी घृणास्पद-अपमानास्पद वागणक दिली जात आहे. त्याचप्रमाणे भारतीय संस्कृतीत प्राचीन काळी दिला जाणारा मान-सन्मान, आता या १९ व्या शतकात कुठल्या कुठे नाहीसा झाला होता. स्त्रियांची वास्तविक परिस्थिती अगदी उलट झाली आहे. या एकूणच परिस्थितीचा परिणाम ज्योतिबांच्या जीवनावर फार मोठ्या प्रमाणात झाला अन् त्यांच्या जीवनाला एकदम कलाटणीच मिळाली.

स्त्रियांच्या दैन्यावस्थेने महात्मा फुल्यांचे अंतःकरण अक्षरशः कळवळले. ज्या समाजात स्त्रीला प्रतिष्ठेचे स्थान दिले जात नाही, त्या समाजाची प्रगती कदापिही होणे शक्य नाही. असे त्यांचे ठाम मत होते. त्यामुळेच ज्यातिबांनी सर्वप्रथम स्त्रीशिक्षण आणि स्त्रीचा उद्धार याच कामाकडे लक्ष दिले. एक स्त्री सुशिक्षित झाली. सारे घरदार सुशिक्षित होते.

'जिच्या हाती पाळण्याची दोरी, ती जगता उद्धारी।' या काव्यपंक्तीनुसार स्त्रियांना शिक्षण देऊन शहाणे करण्याचे काम आपल्या धर्मपत्नीच्या सहकायनि सुरू केले. सावित्रबाईंनीही ख्या अनि स्वतः ज्योतिबांकडून शिक्षण घेऊन मुलींच्या शाळेतील शिक्षिकेची भूमिका अत्यंत कष्ट-त्रास सहन करून साकारली. इ.स. १८४८ मध्ये ज्योतिबांनी पुण्यात पहिली शाळा सुरू केली. समाजकंटकांनी त्यांना आणि सावित्रीबाईंना खूप त्रास दिला. दोघांनी अनेक संकटे झेलली. पण ते डगमगले नाहीत. आपले हे आसिधाराव्रत अविरत चालू ठेवले.

स्वीशिक्षणाबरोबरच दीनदलित आणि अस्पृश्य लोकांची होणारी परवड ज्योतिबांना याचि डोळा, याचि देही अनुभवली होती. या बांधवांना मदतीचा हात देऊन त्यांच्यावर मायेची पखरण घालणारा हा 'महात्मा ज्योतिबा आरंभी एकटाच होता, अस्पृश्य मुलांसाठी त्यांनी शाळा सुरू केल्या. त्यांना संघटित केले. त्यांच्यात आत्मविश्वास वाढविला. हक्कांची-अधिकारांची जाणीव करून दिली.

महात्मा फुले हे केवळ बोलघेवडे समाजसुधारक...फक्त व्याख्याने झोडणारे-पुढारी नव्हते. त्यांच्या प्रत्येक समाजसुधारच्या कृतीमध्ये एक प्रत्यक्ष कृती-बस्तुपाठ होता. त्यामुळेच ज्यावेळी पुण्यामध्ये एकेकाळी पडलेल्या कडक उन्हाळ्यात, पाण्याच्या दुर्मिक्ष्यतेच्या समयी महात्मा फुल्यांनी आपल्या घरातील पाण्याचा हौद सर्वांसाठी... खास अस्पृश्यांसाठी खुला केला.

'बोले तैसा चाले, त्याची वंदावी पाऊले।' या संत उक्तीचे प्रत्यंतर अन्यत्र कुठे बरे दिसून येईल ? ज्योतिबांच्या समाजसुधारणा या केवळ चार-दोन क्षेत्रासाठीचे नव्हत्या तर समाजात जेथे जेथे अन्याय दिसतो आहे, अज्ञान दिसत आहे, त्या सर्व क्षेत्रात त्यांनी आपले कार्य सुरू केले. अज्ञानाविरुद्ध लढा देताना अनाथ बालके, विधवा स्त्रिया, कुमारी माता, अस्पृश्य जनता अशा सर्वांना घेऊन सज्ञानी आणि जबाबदार नागरिक बनविण्याचा त्यांनी विडाच उचलला होता. विधवा विवाहास सक्रिय पाठिंबा देऊन पुण्यामध्ये तसे पुनर्विवाह घडवून आणले. समाजातील दुष्ट, हानिकारक प्रथा नाहीशा करण्यासाठी 'भ्रूणहत्या प्रतिबंधक कायदा' आणि त्यांची गृहनिर्मितीसाठी अतोनात प्रयत्न केले.

सामाजिक कार्यामध्ये अस्पृश्यता निवारणाचा जाहीरनामा तयार केला. स्वतःच्या घरी अनाथ बालिकाश्रम उघडला. दुष्काळाच्या प्रसंगी 'छात्रालय' उघडून सर्व समाजाला त्यांनी दिलासा दिला. दारूबंदीसाठी ही पुणे नगरपालिकेमध्ये ठराव पास करून घेतला. लोकमान्य टिळक आणि आगरकर यांच्या कार्याविषयी ही फुल्यांना अतिशय आदर होता. त्यामुळे 'डोंगरी' तुरुंगातून त्या दोघांची सुटका झाल्यानंतर मोठा सत्कार समारंभ घडवून आणला.
१८८८ मध्ये मुंबईत सर्व जनतेमार्फत 'फुल्यांना' 'महात्मा' ही पदवी बहाल करण्यात आली.

अशा या महापुरुषाचे कार्य हे आजही अमर स्वरूपात आपल्यासमोर आहे. 'सत्यशोधक समाजा'चे ते संस्थापक होते. त्यांची साहित्य संपदा - शेतकऱ्यांचा आसूड, तृतीय रत्न (नाटक), विवेकसार, गुलामगिरी, अस्पृश्यांची कैफियत, इशारा अशी अनेक पुस्तके त्यांची आपल्याला त्यांच्या महान कार्याची आठवण करून देतात.

“विद्येविना मती गेली। मतीविना नीती गेली।।
नीतीविना गती गेली। गतीविना वित्त गेले।
वित्तविना शूद्र खचले। इतके अनर्थ एका अविद्येने केले।"

शिक्षणाचे महत्त्व यापेक्षा अधिक चांगल्या शब्दात कोण बरे सांगणार ? धन्य धन्य ते 'महात्मा ज्योतिबा फुले' हेच खरे.