काशीबाई बाजीराव बल्लाळ यांची माहिती | Kashibai Bajirao Ballal Information in Marathi
नमस्कार मित्र-मैत्रिणींनो आज आपण काशीबाई बाजीराव बल्लाळ या विषयावर माहिती बघणार आहोत.
नाव: काशीबाई बाजीराव बल्लाळ
जन्म: १९ ऑक्टोबर १७०३
भावंड: कृष्णराव चासकर (भाऊ).
पतीचे नाव: बाजीराव बल्लाळ (बाजीराव पेशवे पहिला)
वडिलांचे नाव: महादजी कृष्ण जोशी.
आईचे नाव: शुबाई.
मुले: बाळाजी बाजीराव (पेशवा नानासाहेब), रघुनाथ राव, जनार्दन, रामचंद्र.
मृत्यू: २७ नोव्हेंबर १७५८
परिचय
काशीबाई बाजीराव बल्लाळ या भारतीय इतिहासातील एक प्रमुख व्यक्ती होत्या, ज्यांना मराठा साम्राज्याचे पहिले पेशवे बाजीराव प्रथम यांच्या पत्नीच्या भूमिकेसाठी ओळखले जाते. तिचा जन्म 1693 मध्ये महाराष्ट्रातील उमराठे गावात झाला. काशीबाईंनी मराठा साम्राज्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली होती आणि ती तिच्या बुद्धिमत्ता, शौर्य आणि नेतृत्वासाठी ओळखली जात होती. या लेखात, आपण काशीबाई बाजीराव बल्लाळ यांचे जीवन आणि वारसा तपशीलवार शोधू, तिची पार्श्वभूमी, बाजीराव पहिला सोबतचा तिचा विवाह आणि मराठा इतिहासावरील तिचा प्रभाव याविषयी तपशीलवार माहिती घेऊ.
पार्श्वभूमी आणि सुरुवातीचे जीवन
काशीबाई बाजीराव बल्लाळ यांचा जन्म 3 एप्रिल 1693 रोजी महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यातील उमराठे गावात झाला. तिचा जन्म ब्राह्मण कुटुंबात झाला आणि तीन मुलांपैकी ती दुसरी होती. तिचे वडील महादजी कृष्ण जोशी हे एक आदरणीय विद्वान आणि विद्वान होते. तिच्या आईचे नाव रखमाबाई होते. काशीबाईंनी त्यांच्या वडिलांकडून साहित्य, इतिहास आणि राजकारणाचे चांगले शिक्षण घेतले आणि संगीत, नृत्य आणि चित्रकला यासारख्या विविध कलांचे प्रशिक्षण घेतले.
काशीबाई ही एक हुशार आणि हुशार मुलगी होती आणि तिच्या पालकांनी लहान वयातच तिची क्षमता ओळखली होती. त्यांनी तिला तिच्या अभ्यासासाठी प्रोत्साहन दिले आणि कलेतील तिच्या आवडींनाही पाठिंबा दिला. काशीबाईंना साहित्यात विशेष रस होता आणि त्या मराठी, संस्कृत आणि हिंदी भाषेत पारंगत झाल्या.
पहिला बाजीरावाशी विवाह :
काशीबाईचा पहिला बाजीराव यांच्याशी झालेला विवाह त्यांच्या कुटुंबियांनी ठरवलेला राजकीय युती होता. बाजीराव हे मराठा साम्राज्याचे पहिले पेशवे बाळाजी विश्वनाथ यांचे पुत्र होते. तो त्याच्या लष्करी पराक्रमासाठी आणि सामरिक विचारसरणीसाठी ओळखला जात होता आणि मराठा सैन्याच्या पंक्तीत तो वेगाने वाढत होता.
1709 मध्ये, वयाच्या 16 व्या वर्षी, काशीबाईंचा विवाह बाजीरावांशी झाला, जे त्यावेळी 20 वर्षांचे होते. हा विवाह एक भव्य सोहळा होता आणि त्यात मराठा अभिजात वर्गातील प्रमुख सदस्यांनी हजेरी लावली होती. या जोडप्याचा विवाह हिंदू परंपरेनुसार झाला होता आणि हा समारंभ ब्राह्मण पुजारी करत होता.
काशीबाई ही बाजीरावांची दुसरी पत्नी होती. त्यांची पहिली पत्नी, काशीबाई निंबाळकर, जी काशीबाईंची चुलत बहीण होती, हिच्याशी त्यांचा आधीच विवाह झाला होता. बाजीरावांना काशीबाईंसोबत एक मुलगा होता, त्याचे नाव बाळाजी बाजी राव होते, जो नंतर मराठा साम्राज्याचा पेशवा म्हणून त्याच्यानंतर आला.
बाजीरावाच्या इतर अनेक बायका आणि शिक्षिका होत्या, त्या त्या काळच्या मराठा संस्कृतीत सामान्य होत्या. तथापि, काशीबाई ही त्यांची आवडती पत्नी होती आणि त्यांना तिच्या बुद्धिमत्तेबद्दल आणि नेतृत्व क्षमतेबद्दल खूप आदर होता.
पेशव्यांची पत्नी म्हणून जीवन :
पेशव्यांची पत्नी म्हणून काशीबाईंचे जीवन सोपे नव्हते. मराठा साम्राज्याचा विस्तार झपाट्याने होत होता आणि बाजीराव वारंवार लष्करी मोहिमेवर जात होते. घरचा कारभार आणि मुलांची काळजी घेण्यासाठी काशीबाई मागे राहिल्या.
या आव्हानांना न जुमानता काशीबाई एक सक्षम आणि कार्यक्षम व्यवस्थापक होत्या. ती तिच्या बुद्धिमत्तेसाठी आणि धोरणात्मक निर्णय घेण्याच्या क्षमतेसाठी ओळखली जात होती. बाजीरावांनी तिच्या सल्ल्यावर आणि सल्ल्यावर विसंबून राहिल्याने त्यांनी त्यांच्या लष्करी मोहिमांमध्ये आणि प्रशासकीय कर्तव्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.
काशीबाई या कलेच्या संरक्षक होत्या आणि त्यांनी मराठा साम्राज्यात साहित्य, संगीत आणि नृत्याच्या विकासाला पाठिंबा दिला. त्यांना मराठी साहित्यात विशेष रस होता आणि त्यांनी भाषेच्या विकासाला प्रोत्साहन दिले. तिने मोरोपंत आणि रघुजी भोसले यांच्यासह अनेक मराठी कवींना पाठिंबा दिला.
काशीबाई सुद्धा परोपकारी होत्या आणि त्यांनी गरीब आणि उपेक्षितांना मदत केली. तिने अनेक शाळा आणि रुग्णालये स्थापन केली आणि विविध सेवाभावी संस्थांना पाठिंबा दिला. ती तिच्या करुणा आणि दयाळूपणासाठी ओळखली जात होती आणि मराठा साम्राज्याच्या लोकांकडून तिचा खूप आदर होता.
मराठा इतिहासावर परिणाम :
काशीबाईंनी मराठा साम्राज्याच्या इतिहासात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. तिने साम्राज्याच्या विस्तारात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आणि अनेक प्रदेश जिंकण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली. शतकाहून अधिक काळ मराठा साम्राज्यावर राज्य करणाऱ्या पेशवे राजघराण्याच्या स्थापनेतही ती महत्त्वाची व्यक्ती होती.
मराठा साम्राज्यातील प्रेम आणि निष्ठेची गुंतागुंत :
बाजीराव आणि मस्तानी यांचा विवाह:
पेशवा बाजीराव हे एक प्रसिद्ध योद्धा आणि राजकारणी होते ज्यांनी 18 व्या शतकाच्या सुरुवातीला मराठा साम्राज्याचे पंतप्रधान म्हणून काम केले होते. तो त्याच्या लष्करी पराक्रमासाठी आणि सामरिक प्रतिभा तसेच त्याच्या वादग्रस्त वैयक्तिक जीवनासाठी ओळखला जातो. त्यांच्या वैयक्तिक आयुष्यातील सर्वात प्रसिद्ध पैलूंपैकी एक म्हणजे उत्तरेकडील मुस्लिम राजकुमारी मस्तानीसोबतचे त्यांचे नाते.
ऐतिहासिक वृत्तांनुसार, बाजीराव उत्तरेत लष्करी मोहिमेवर असताना मस्तानीला पहिल्यांदा भेटले. मस्तानी ही राजपूत राजा छत्रसालची मुलगी होती आणि तिची आई पर्शियन नृत्यांगना होती असे मानले जाते. ती तिच्या सौंदर्य, बुद्धिमत्ता आणि युद्धकौशल्यांसाठी प्रसिद्ध होती आणि तिला विविध प्रकारच्या लढाऊ आणि शस्त्रास्त्रांचे प्रशिक्षण देण्यात आले होते.
मस्तानीने बाजीराव ताबडतोब मोहित झाले आणि तिच्या युद्धकौशल्याने ते प्रभावित झाले. त्याने तिला पुण्यात येऊन राहण्याचे आमंत्रण दिले, जे मराठा साम्राज्याचे केंद्र होते. मस्तानी पुण्यात आली आणि तिला पेशव्यांच्या राजवाड्यात राहण्यासाठी जागा देण्यात आली. ती पटकन बाजीराव आणि त्याची आई राधाबाई, जी पेशव्यांची राणी होती, यांची आवडती बनली.
बाजीराव आणि मस्तानीचे नाते मराठा दरबारात मात्र सर्वांना मान्य नव्हते. बाजीरावाच्या अनेक सल्लागारांनी आणि नातेवाईकांनी त्यांचे एका मुस्लिम स्त्रीशी संबंध नाकारले, विशेषत: शाही रक्ताचे नव्हते. काहींनी मस्तानीला मराठा साम्राज्याच्या स्थैर्यासाठी धोका म्हणून पाहिले आणि ती बाजीरावाला इस्लाममध्ये बदलण्याचा प्रयत्न करेल अशी भीती वाटली.
या आक्षेपांना न जुमानता, बाजीरावाने मस्तानीशी आपले नाते चालू ठेवले आणि तिला आपली दुसरी पत्नी म्हणूनही घेतले. त्याने तिला पुणे शहरात एक राजवाडा दिला आणि तिला "राणी मस्तानी" ही पदवी दिली. मस्तानीने बाजीरावाला समशेर बहादूर नावाचा एक मुलगा जन्म दिला, जो बाजीरावांनी खूप मोलाचा होता आणि त्याचा उत्तराधिकारी म्हणून त्याला तयार केले होते.
तथापि, मस्तानीशी बाजीरावाचे लग्न आव्हानांशिवाय नव्हते. त्यांना त्यांची पहिली पत्नी, काशीबाई, जी त्यांची बालपणीची प्रेयसी आणि त्यांच्या तीन मुलांची आई होती, यांच्या विरोधाचा सामना करावा लागला. बाजीरावांच्या मस्तानीशी असलेल्या संबंधांमुळे काशीबाईला खूप दुखावले आणि मत्सर वाटला आणि तिला वाटले की तिच्या पतीकडून तिची उपेक्षा होत आहे. तिला तिच्या कुटुंबाच्या आणि मराठा न्यायालयाच्या नापसंतीचाही सामना करावा लागला, ज्याने मस्तानीला पेशव्यांची प्राथमिक पत्नी म्हणून तिच्या स्थानासाठी धोका म्हणून पाहिले.
2015 च्या बॉलीवूड चित्रपट "बाजीराव मस्तानी" मध्ये बाजीराव आणि मस्तानीच्या नातेसंबंधात काशीबाईचा संघर्ष नाट्यमय करण्यात आला होता, ज्याने बाजीरावांच्या प्रेमासाठी आणि लक्ष वेधण्यासाठी दोन महिलांना प्रतिस्पर्धी म्हणून चित्रित केले होते. ऐतिहासिक अयोग्यता आणि सनसनाटीपणामुळे चित्रपटावर टीका होत असताना, बाजीरावांच्या वैयक्तिक जीवनातील गुंतागुंतीच्या गतिशीलतेकडे लक्ष वेधले गेले.
बाजीराव आणि मस्तानी यांचा मृत्यू:
दुःखाची गोष्ट म्हणजे, 1740 मध्ये त्यांच्या आकस्मिक मृत्यूमुळे बाजीरावाचा मस्तानीशी संबंध तुटला. त्यावेळी ते केवळ 40 वर्षांचे होते आणि दख्खन प्रदेशात लष्करी मोहिमेवर असताना अचानक तापाने त्यांचा मृत्यू झाला. बाजीरावाच्या मृत्यूमुळे मस्तानी उद्ध्वस्त झाली होती आणि हिंदू रीतिरिवाजानुसार त्याच्या अंत्यसंस्काराला किंवा अंतिम संस्कार करण्याची परवानगी नव्हती.
बाजीरावाच्या मृत्यूनंतर, मस्तानीला मराठा दरबारातून आणखी विरोध झाला. तिला परदेशी आणि मुस्लिम म्हणून पाहिले जात होते आणि न्यायालयातील अनेक सदस्यांनी तिला साम्राज्याच्या स्थिरतेसाठी धोका म्हणून पाहिले होते. तिचा मुलगा समशेर बहादूर यालाही संभाव्य प्रतिस्पर्धी म्हणून पाहिले जात होते .
काशीबाई बाजीराव बल्लाळ: पेशवा बाजीराव I ची सशक्त आणि लवचिक पत्नी
पेशवा पहिला बाजीराव यांच्या मृत्यूनंतर काशीबाईंचे जीवन :
पेशवा पहिला बाजीराव यांच्या मृत्यूनंतर काशीबाईंच्या आयुष्याला नाट्यमय वळण मिळाले. मराठा साम्राज्यात पसरलेल्या राजकीय आणि सामाजिक उलथापालथीच्या केंद्रस्थानी तिला अचानक ढकलण्यात आले. तिच्या पतीच्या मृत्यूने साम्राज्यात शक्तीची पोकळी निर्माण झाली होती आणि सिंहासनासाठी संघर्ष सुरू झाला होता.
दिवंगत पेशव्यांची पत्नी म्हणून काशीबाईच्या स्थानामुळे तिला मोठा प्रभाव पडला आणि सत्तेसाठी आतुरतेने वाट पाहणाऱ्या अनेक गटांनी तिला वेठीस धरले. तथापि, मराठा समाजाच्या पितृसत्ताक स्वरूपामुळे तिच्या स्वत:च्या राजकीय महत्त्वाकांक्षा मर्यादित होत्या, ज्याने स्त्रियांना सत्तेची पदे भूषवू दिली नाहीत.
बाजीरावाच्या मृत्यूनंतर, काशीबाईचे तिचे सावत्र पुत्र बाळाजी बाजीराव यांच्याशी असलेले संबंध ताणले गेले. बाळाजी बाजीराव हे बाजीरावांची पहिली पत्नी काशीबाई निंबाळकर यांचा मुलगा होता आणि पेशवे गादीच्या पुढच्या पंक्तीत होता. काशीबाईंना बालाजीवर नेहमीच प्रेम होते, परंतु त्यांचे नातेसंबंध या वस्तुस्थितीमुळे गुंतागुंतीचे होते की तो देखील तिच्या नवऱ्याचा मुलगा होता.
मराठा साम्राज्याचे पेशवे म्हणून बाळाजी बाजीराव हे बाजीरावानंतर आले आणि काशीबाई पुण्याला गेल्या, जी तत्कालीन साम्राज्याची राजधानी होती. ती राजवाड्यात राहिली, पण तिचा दर्जा बदलला होता. ती यापुढे पेशव्यांची पत्नी राहिली नाही, आणि तिची भूमिका सावकाराची झाली. तिला माफक पेन्शन देण्यात आली होती, पण तिची आर्थिक परिस्थिती नाजूक होती.
बाळाजी बाजीराव यांच्याशी काशीबाईचे संबंध ताणले गेले आणि ती अधिकाधिक दरबारापासून अलिप्त होत गेली. बाळाजी बाजीरावांना तिच्या प्रभावाबद्दल संशय होता आणि ती राज्याच्या कारभारात ढवळाढवळ करू शकते अशी भीती वाटत होती. त्याचा धाकटा भाऊ रघुनाथ राव याच्याशी असलेल्या तिच्या जवळच्या नात्याबद्दलही त्याने नाराजी व्यक्त केली.
पुण्यातील काशीबाईंच्या जीवनात अनेक शोकांतिका घडल्या. तिची मुलगी, भिऊबाई, लहान वयातच मरण पावली आणि तिचा मुलगा जनार्दन राव लवकरच मरण पावला. काशीबाईंनाही या प्रदेशात पडलेल्या दुष्काळाचा फटका बसला आणि तिने आपला बराचसा वेळ आणि संसाधने पीडितांना मदत करण्यासाठी वाहून घेतली.
काशीबाईंची शेवटची वर्षे एकांतात गेली. ती एक निराधार बनली होती आणि तिचा बहुतेक वेळ प्रार्थना आणि ध्यानात घालवायची. 19 ऑगस्ट 1773 रोजी वयाच्या 80 व्या वर्षी तिचे निधन झाले.
वारसा :
काशीबाईंचा वारसा म्हणजे मराठा साम्राज्याच्या इतिहासात महत्त्वाची भूमिका बजावणाऱ्या सशक्त आणि स्वतंत्र स्त्रीचा. ती कलेची संरक्षक, एक परोपकारी आणि स्वतःची एक नेता होती. तिची बुद्धिमत्ता आणि तिची राजकीय कुशाग्रता सर्वत्र मान्य करण्यात आली होती आणि तिचे समवयस्क आणि तिच्या प्रजेने तिचा आदर केला होता.
काशीबाईंचे जीवन पितृसत्ताक समाजात महिलांना भेडसावणाऱ्या आव्हानांची आठवण करून देणारे आहे. तिच्याकडे लक्षणीय प्रतिभा आणि क्षमता असूनही, ती तिच्या काळातील सामाजिक नियमांद्वारे मर्यादित होती, ज्यामुळे स्त्रियांना सत्तेची पदे मिळू दिली नाहीत. तथापि, तिचा वारसा प्रतिकूल परिस्थितीत स्त्रियांच्या सामर्थ्य आणि लवचिकतेचा पुरावा म्हणून जिवंत आहे.
आज काशीबाईंना मराठा अभिमानाचे प्रतीक आणि संपूर्ण भारतातील महिलांसाठी आदर्श म्हणून स्मरण केले जाते. समानता आणि सामाजिक न्यायासाठी झटणाऱ्यांसाठी ती अजूनही एक प्रेरणा आहे आणि तिचा वारसा भारताच्या इतिहासात महिलांनी केलेल्या योगदानाची आठवण करून देणारा आहे. मित्रांनो तुम्‍हाला हा लेख कसा वाटला हे तुम्‍ही कमेंट करून सांगु शकता . धन्‍यवाद .
Q1. बाजीरावाच्या मृत्यूनंतर काशीचे काय झाले?
बाजीरावाच्या मृत्यूनंतर, काशी (काशीबाई) अचानक मराठा साम्राज्यात पसरलेल्या राजकीय आणि सामाजिक उलथापालथीच्या केंद्रस्थानी आली. तिच्या पतीच्या मृत्यूने साम्राज्यात शक्तीची पोकळी निर्माण झाली होती आणि सिंहासनासाठी संघर्ष सुरू झाला होता.
दिवंगत पेशव्यांची पत्नी म्हणून काशीच्या स्थानामुळे तिला मोठा प्रभाव पडला आणि सत्तेसाठी आतुरतेने वाट पाहणाऱ्या अनेक गटांनी तिला साथ दिली. तथापि, मराठा समाजाच्या पितृसत्ताक स्वरूपामुळे तिच्या स्वत:च्या राजकीय महत्त्वाकांक्षा मर्यादित होत्या, ज्याने स्त्रियांना सत्तेची पदे भूषवू दिली नाहीत.
बाजीरावाच्या मृत्यूनंतर, तिचा सावत्र मुलगा बाळाजी बाजीराव यांच्याशी काशीचे संबंध ताणले गेले. बाळाजी बाजीराव हे बाजीरावांची पहिली पत्नी काशीबाई निंबाळकर यांचा मुलगा होता आणि पेशवे गादीच्या पुढच्या पंक्तीत होता. काशीला बालाजीचे नेहमीच प्रेम होते, परंतु त्यांचे नाते या गोष्टीमुळे गुंतागुंतीचे होते की तो देखील तिच्या नवऱ्याचा मुलगा होता.
3. बाजीरावांचे काशीबाईवर खरे प्रेम होते का?
बाजीरावांना काशीबाईबद्दल खूप प्रेम होते यात शंका नाही, पण त्यांचे तिच्यावर खरे प्रेम होते की नाही हे सांगणे कठीण आहे. बाजीराव एक उत्कट आणि करिष्माई माणूस म्हणून ओळखले जात होते, आणि त्यांचे आयुष्यभर अनेक अफेअर आणि संबंध होते, त्यात मस्तानीसह, जिच्यावर त्यांचे मनापासून प्रेम होते असे म्हटले जाते.
तथापि, इतर नातेसंबंध असूनही, बाजीरावांनी काशीबाईंकडे कधीही दुर्लक्ष केले नाही आणि ते नेहमीच तिच्याशी आदर आणि प्रेमाने वागले. त्याने तिला तिच्या परोपकारी कार्यात पाठिंबा दिला आणि राज्याच्या बाबतीत तिचा सल्ला घेतला. घर सांभाळण्यासाठी आणि मुलांचे संगोपन करण्यासाठीही त्याने तिच्यावर विश्वास ठेवला.
काशीबाई, तिच्या बाजूने, बाजीरावांवर मनापासून एकनिष्ठ होत्या आणि जाड आणि पातळ त्यांच्या पाठीशी उभ्या होत्या. ती एक निष्ठावान आणि सहाय्यक पत्नी होती जिने मराठा साम्राज्यासाठी आपली दृष्टी सामायिक केली आणि त्याचे ध्येय साध्य करण्यात मदत करण्यासाठी अथक परिश्रम केले.
सरतेशेवटी, हे स्पष्ट होते की बाजीराव आणि काशीबाई यांचे एक मजबूत आणि चिरस्थायी नाते होते जे आयुष्यभर टिकले. याला प्रेम म्हणता येईल की नाही हा अर्थ लावण्याचा विषय आहे, परंतु त्यांनी एकमेकांची मनापासून काळजी घेतली आणि एकमेकांच्या जीवनावर खोलवर परिणाम झाला यात शंका नाही.
Q 3. काशीबाईंचा बाजीरावांशी विवाह कोणत्या वयात झाला?
काशीबाईंचा विवाह वयाच्या नवव्या वर्षी बाजीरावांशी झाला. बाजीराव 20 वर्षांचे असताना 1720 मध्ये लग्न झाले. त्यांचा विवाह त्यांच्या कुटुंबियांनी लावला होता आणि पेशवा बाजीराव पहिला आणि काशीबाईचे वडील बुंदेलखानचे महाराजा छत्रसाल यांच्या कुटुंबातील राजकीय युती होती.